Motyw szczęścia w literaturze pojawia się w utworach od zarania dziejów. Jego rozumienie i sposób przedstawiania ewoluowały na przestrzeni epok literackich, odzwierciedlając zmieniającą się mentalność społeczeństwa. W niniejszym artykule przyjrzymy się bliżej, jak motyw ten był ukazywany na kartach literatury polskiej - od średniowiecza po współczesność. Zobaczymy, jak zmieniało się pojmowanie szczęścia w różnych epokach i jak wpływało to na sposób jego prezentacji w utworach literackich.
Kluczowe wnioski:- Szczęście w literaturze średniowiecznej postrzegane było głównie w kategoriach zbawienia.
- W epoce renesansu i oświecenia na plan pierwszy wysuwało się doczesne, ziemskie szczęście człowieka.
- Romantycy koncentrowali się na szczęściu jednostki, jej przeżyciach wewnętrznych i dążeniu do ideału.
- Pozytywiści i realiści w swoich dziełach pokazywali trudności w osiągnięciu szczęścia w realnym życiu.
- Moderniści poddali w wątpliwość możliwość osiągnięcia prawdziwego szczęścia w ogóle.
Motywy szczęścia w literaturze romantycznej
Literatura romantyzmu koncentrowała się na uczuciach, marzeniach i pragnieniach jednostki. Główni bohaterowie romantyczni poszukiwali szczęścia w miłości, poezji i kontakcie z naturą. Często było to szczęście nieosiągalne, związane z tęsknotą za ideałem. Motyw szczęścia w literaturze romantycznej ukazywany był więc głównie jako marzenie o spełnieniu, które pozostaje nieuchwytne.
Reprezentatywnym przykładem jest tutaj twórczość Adama Mickiewicza. W jego balladach i sonetach krymskich szczęście utożsamiane jest z miłością i pięknem natury. Jednak jest ono ulotne jak chwila ("Świtezianka") lub nieosiągalne przez skomplikowane uczucia bohaterów ("Lilie"). Przykładem motywu szczęścia w literaturze romantycznej są też "Dziady", gdzie szczęście Wiśniowieckiego i Gustawa kończy się tragicznie.
Podobne motywy odnajdziemy u innych poetów romantycznych, jak np. Juliusz Słowacki, dla którego szczęście było stanem egzaltacji i uniesienia. Jednak w ich twórczości bohaterowie równie często doświadczają rozpaczy i cierpienia z powodu niespełnionej miłości i niemożności osiągnięcia wymarzonej sielanki.
Wpływ romantyzmu na pojmowanie szczęścia
Romantycy zmienili postrzeganie szczęścia, które w ich twórczości było przede wszystkim stanem psychicznym, duchowej ekscytacji i spełnienia. Odeszli od racjonalnego i praktycznego rozumienia szczęścia charakterystycznego dla epoki oświecenia. Bohater romantyczny dążył do ideału, nierzadko ponosząc klęskę. Taka wizja miała ogromny wpływ na późniejszą literaturę i sposób przedstawiania motywu szczęścia.
Jak renesansowe pojmowanie szczęścia zmieniło literaturę
Epoka renesansu przyniosła odejście od średniowiecznego pojmowania szczęścia jako zbawienia w życiu pozaziemskim. Coraz większe znaczenie zyskiwało doczesne, ziemskie szczęście człowieka. W literaturze renesansowej pojawia się apoteoza radości życia, piękna i sztuki.
Dobrym przykładem jest twórczość Jana Kochanowskiego. W jego pieśniach i fraszkach, np. "Na lipę", "Na zdrowie", "O żywocie ludzkim" dominuje motyw carpe diem - zachęty do czerpania z życia przyjemności i szczęścia. Podobne przesłanie płynie z utworów Mikołaja Reja, który w "Żywocie człowieka poczciwego" gloryfikował prostą, wiejską sielankę jako źródło prawdziwego szczęścia.
W ten sposób szczęście w kontekstach literackich renesansu było utożsamiane z harmonijnym, beztroskim i pełnym umiaru życiem doczesnym. Stanowiło to novum w porównaniu ze średniowiecznym skupieniem na zbawieniu w życiu wiecznym.
| Średniowiecze | Renesans |
| Szczęście = zbawienie w życiu wiecznym | Szczęście = radość życia doczesnego |
Czytaj więcej:Epoka Rubensa: Rozwiązanie krzyżówki i kontekst historyczny
Wpływ oświecenia na szczęście bohaterów literackich
W epoce oświecenia ideałem stawało się szczęście rozumne i pożyteczne. W utworach tego okresu dominują bohaterowie kierujący się zdrowym rozsądkiem i dążący do poprawy swojej sytuacji materialnej.
Przykładem szczęścia w literaturze oświeceniowej może być historia Pamela z powieści Samuela Richardsona. Tytułowa bohaterka osiąga szczęście poprzez zamążpójście z szlachetnym i bogatym szlachcicem, co zapewnia jej awans społeczny i dostatnie życie. Osiąga więc cel ziemski, doczesny, ale w zgodzie z rozumem i moralnością.
Podobnie w utworach Ignacego Krasickiego pojawiają się postaci kierujące się praktyczną filozofią życiową, np. pan ze "Młyna" czy Staruszek z "Bajek". Ich szczęście opiera się na skromności, pracy i zdrowym rozsądku. Stanowią wzór cnót mieszczańskich propagowanych przez oświecenie.
Szczęście w twórczości wieszczów narodowych
W literaturze romantycznej pierwszej połowy XIX wieku na plan pierwszy wysuwało się szczęście zbiorowości, czyli narodu. Utwory wieszczów narodowych koncentrowały się na idei wyzwolenia i niepodległości ojczyzny.
Adam Mickiewicz w "Panu Tadeuszu" snuł wizję szczęśliwej Arkadii - ziemiańskiego raju, który mógłby powstać w wolnej Polsce. Natomiast w "Księgach narodu i pielgrzymstwa polskiego" szczęście narodu wiązał ze zbiorowym wysiłkiem i ofiarnością na rzecz ojczyzny.
Z kolei według Juliusza Słowackiego w wierszach patriotycznych, jak "Hymn" czy "Sowiński w okopach Woli" szczęśliwa przyszłość Polski miała być nagrodą za poświęcenie i walkę z zaborcą. Nadzieję na odzyskanie niepodległości i pomyślności kraju pokładał w czynie zbrojnym.
W ten sposób romantyczni wieszcze postrzegali szczęście przede wszystkim w kategoriach narodowo-wyzwoleńczych. Ich dzieła mobilizowały do walki o pomyślność całego kraju, a nie jednostki.
Kreacja szczęścia w prozie pozytywistów
Pozytywiści i realiści w swoich utworach pokazywali trudności w osiągnięciu szczęścia w realnym życiu. Obnażali mechanizmy rządzące społeczeństwem, które często tłamsiły dążenia jednostki do samorealizacji.
Np. w "Lalce" Bolesława Prusa ideałem szczęścia dla Stanisława Wokulskiego był związek z Izabelą Łęcką. Jednak różnice społeczne i knowania arystokracji uniemożliwiły bohaterowi osiągnięcie tego marzenia. Ostatecznie doznał gorzkiego rozczarowania.
Podobny motyw niemożności zrealizowania swoich celów życiowych pojawia się w twórczości Elizy Orzeszkowej ("Nad Niemnem") czy Marii Konopnickiej ("Mendel Gdański"). Losy bohaterów pokazują, jak trudno o szczęście w zniewolonym kraju i niesprawiedliwym ustroju społecznym.
W ten sposób realiści obnażali społeczne ograniczenia w dążeniu do samorealizacji i szczęścia jednostki. Ukazywali je jako stan trudny do osiągnięcia w ówczesnej rzeczywistości.
Jak moderniści postrzegali szczęście jednostki
Moderniści zakwestionowali wiarę w możliwość osiągnięcia szczęścia i sensu życia. W ich utworach dominują postaci samotne, cierpiące na brak celu, zagubione w otaczającej rzeczywistości.
Np. bohaterowie dramatów Stanisława Wyspiańskiego, jak Tomasz Judym z "Wyzwolenia" czy Konrad z "Nocy listopadowej" nie potrafią odnaleźć swojego miejsca i realizacji. Judym kończy w szpitalu psychiatrycznym, a Konrad popełnia samobójstwo.
Przykładem motywu szczęścia w literaturze modernistycznej są też opowiadania Jarosława Iwaszkiewicza, np. "Brzezina" czy "Róża". Bohaterowie nie umieją nawiązać głębszych relacji z drugim człowiekiem i skazani są na emocjonalną pustkę.
Pesymizm modernistów wynikał z kryzysu wartości, jaki przeżywała jednostka na przełomie XIX i XX wieku. Według nich trudno było wówczas o prawdziwe szczęście i spełnienie.
Podsumowanie
Jak widać, motyw szczęścia był obecny w literaturze polskiej na przestrzeni wszystkich głównych epok. Jednak jego pojmowanie i sposób przedstawiania w utworach literackich podlegał ewolucji. Od średniowiecznego utożsamiania go ze zbawieniem, poprzez renesansową i oświeceniową apoteozę ziemskiej radości życia, aż po romantyczne poszukiwanie nieuchwytnego ideału i modernistyczny kryzys wartości. Analiza kreacji tego motywu pozwala lepiej zrozumieć ducha epoki i jej wpływ na literaturę.
Podsumowanie
Przedstawione w artykule przykłady motywu szczęścia w literaturze pokazują, jak ewoluowało jego pojmowanie na przestrzeni epok. Od szczęścia rozumianego w kategoriach religijnych w średniowieczu, poprzez gloryfikację doczesnej radości życia w renesansie i oświeceniu, aż po skupienie się na poszukiwaniu ideału przez jednostkę w romantyzmie oraz kryzys wartości u modernistów.
Analiza motywu szczęścia w różnych kontekstach literackich pozwala dostrzec, jak zmieniające się pojmowanie tego ideału wpływało na sposoby jego przedstawiania w utworach oraz na losy i psychologię bohaterów. Jest to ciekawy przykład odzwierciedlenia ducha epoki w literaturze.
Tagi
Udostępnij
